Teresa Załuska
Teresa Załuska z Rostworowskich herbu Nałęcz[1] (ur. 1676, zm. 23 kwietnia 1759 w Warszawie) – polska szlachcianka, starościna rawska, oratorka i pisarka z pierwszej połowy XVIII wieku.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Córka Jacka Łukasza Rostworowskiego, chorążego liwskiego[1], z sejmu w 1680 roku komisarza do ubezpieczenia Elbląga[2], oraz Zofii Stadnickiej herbu Szreniawa, córki Wiktoryna i Teresy[3]. Jej pierwszym mężem był Stanisław Godlewski, kasztelan podlaski[1][3]; drugie małżeństwo, z Józefem Załuskim, starostą rawskim, który zmarł 28 sierpnia 1742 roku w swoich dobrach w Gostomiu w województwie rawskim, rozpadło się[4].
W 1732 roku wygłosiła przed trybunałem piotrkowskim, w sprawie przeciwko gwałtownikowi i wichrzycielowi Antoniemu Wodzińskiemu, podstolemu liwskiemu, późniejszemu stolnikowi, słynną mowę wydrukowaną w 1745 roku w Swadzie Jana Ostrowskiego-Daneykowicza jako okaz uczoności i krasomówstwa sądowego[5]. Zaginął rękopis jej łacińskiej rozprawy De virtutibus et vitiis de mulierum Polonarum ("O przymiotach i wadach kobiety polskiej"), nie zachowały się również rękopisy jej przekładów z języka francuskiego i włoskiego. Była stronniczką polityczną króla Stanisława Leszczyńskiego; w 1735 roku, w trakcie wojny o sukcesję polską, zajmowała się żywo przebiegiem walki Leszczyńskiego z Augustem III Sasem. Słynęła ze znakomitej znajomości prawa; w latach 1732–1740 samodzielnie prowadziła proces sądowy, by odzyskać utracony majątek[6]. Sprawa ta zakończona została ugodą w 1741, gdy obie strony zgodziły się na sąd polubowny któremu przewodził podkomorzy ciechanowski Adam Krasiński[4].
Mowa Teresy Załuskiej przed trybunałem piotrkowskim znalazła się w wielu rękopiśmiennych sylwach z XVIII wieku. Załuska była jedną z najgłośniejszych Polek swojej epoki; szwajcarski podróżnik, matematyk i astronom Johann III Bernoulli (1744–1807), wnuk matematyka Johanna Bernoulliego, w swoim opisie podróży po Polsce z 1778 roku scharakteryzował ją następująco: Jest to pewnie najosobliwsza ze wszystkich dotąd wymienionych autorek, bo się przed wszystkiemi innymi kobietami, nawet innych krajów, odznacza tem, że była oratorką[4].
W późniejszym okresie Teresa Załuska uległa prawie całkowitemu zapomnieniu i została ponownie odkryta przez XIX-wiecznych badaczy epoki staropolskiej, w tym Juliana Bartoszewicza, Władysława Smoleńskiego i Aleksandra Kraushara, który zwracał uwagę, że statut króla Kazimierza Wielkiego z 1348 roku, zabraniający "damom i matronom różnym" występowania przed trybunałami, reasumowano zaledwie sześć lat przed wystąpieniem Teresy Załuskiej przed trybunałem piotrkowskim; uczynił to sejm grodzieński w 1726 roku[4][7].
Mowa przed trybunałem piotrkowskim
[edytuj | edytuj kod]W mowie przed trybunałem piotrkowskim Teresa Załuska wskazywała m.in. na naruszenie przez Antoniego Wodzińskiego wolności szlacheckich:
...Pana Biedzickiego z rozkazu Jmści crudaliter zbito i poraniono, jest na to dokument. JmPana Madalińskiego, ludzie z rozkazu Jmści naiechali, y z izby pod pretextem przyjaźni wywabiwszy, zdradziecko z tyłu uchwycono, o ziemię uderzono, kijmi zbito, kości pogruchotano, świadczą dokumenta. Także podobny Pacyent JmP. Pruchnicki co ucierpiał, iak w nocy śpiącego naiechano, bito, katowano, w kaydanach, łańcuchach po Grodach, Trybunałach wodzono, świadczą Dekreta Trybunalskie latis Inqisitionibus ferowane. Tanaem przyszła też y do mnie fatalna koley: nasławszy Jgmć na inwazją Lasów moich kupę swawolnego chłopstwa z różnym orężem y cepami, gdy móy Administrator Pan Adam Zaręba Szlachcic dobrze osiadły sam ieden niespodziewaiąc się też lasy obieżdżał, incidit in latrones, tam tyrańsko poraniony, zbity z wielkim kosztem y staraniem dobrych Cyrulików od śmierci się wrócił. [...] A dla Boga! gdyby to Król czynił, czyliby z Woiewództw y Ziem nie wychodziły Poselstwa, Instrukcje remonstrujące Panu tak nienależyte wolnemu narodowi Panowanie? Czyliby się przecie nie domawiano o zgwałcenie Praw, wolności y Przywileiów Stanu Szlacheckiego? a przecie to JMMPanu uchodzi bez kary, y śmiele rzekę: że przyzwyczaiony tak traktować równych sobie, y dokazywać nad Szlachtą, czegoby nie mówię dobry Pan nad Poddaństwem swoim, ale, choćby też y Tyran, byle się nie wyzuł ze wszelkiey ludzkości, nad naylichszym nie dokazywałby niewolnikiem...[5]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Kasper Niesiecki, Korona polska przy złotey wolnosci starożytnemi rycerstwa polskiego y Wielkiego Xięstwa Litewskiego kleynotami ... ozdobiona ...', tom III, Lwów 1740, str. 883 [1]
- ↑ Herbarz polski Kaspra Niesieckiego, tom 8, Lipsk 1840, str. 145
- ↑ a b Marek J. Minakowski, Ci wielcy Polacy to nasza rodzina, wyd. 3, Dr Minakowski Publikacje Elektroniczne, Kraków 2008, ISBN 83-918058-5-9.
- ↑ a b c d Aleksander Kraushar, "Starościna rawska. Nowy przyczynek do życiorysu Teresy z Rostworowa Załuskiej, oratorki polskiej (1676–1759)", [w:] Drobiazgi historyczne, St. Petersburg–Kraków, t. I, 1891, str. 5–6 [2]
- ↑ a b Jan Ostrowski-Daneykowicz, Swada polska y łacińska albo Miscellanea Oratorskie Seymowe, Weselne, Kancellaryjne, Kaznodzieyskie, Elogiarne, Inskrypcyine, y inne różne, w oboim Ięzyku Prozą y Wierszem, Lublin 1745, tom I, vol. 2, str. 72–75 [3] [4]
- ↑ Maria Bogucka, Women in early modern Polish society, against the European background, Aldershot 2004, str. 149 [5] (ang.)
- ↑ „Znosząc także nieprzystojny zwyczaj, iż damy i matrony różne, nie mając żadnych spraw w Trybunałach, tamże założywszy rezydencją bawią się i praktyki między stronami przez mężów i deputatów czynić zwykły; przeto statut w tej mierze Casimiri Vislicae a.1368 fol.10 in Herburto fol.370, tit. Procurator, reassumujemy". Volumina legum t.6 str.226 poz.101
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Klemens Kantecki,"Pani starościna rawska", [w:] Dla Zagrzebia. Album Koła Literackiego we Lwowie, Lwów, 1881, str. 67–71 [6]
- Klemens Kantecki, "Starościna rawska przed trybunałem", [w:] Tygodnik Ilustrowany, 11 czerwca 1881, nr 285, str. 383–384 [7]
- Aleksander Kraushar, "Starościna rawska. Nowy przyczynek do życiorysu Teresy z Rostworowa Załuskiej, oratorki polskiej (1676–1759)", [w:] Drobiazgi historyczne, St. Petersburg–Kraków, t. I, 1891, str. 1–43 [8]
- Władysław Smoleński, "Pani starościna rawska", [w:] Prawda. Tygodnik Polityczny, Społeczny i Literacki, 1881, R.1, nr 41, str. 482 [9]
- S.Orgelbranda Encyklopedia Powszechna (1859), tom 28, Warszawa 1868, str. 242 [10]